Khám phá tri thức

Rất nhiều HS và GV khi bắt tay vào việc nghiên cứu khoa học sẽ gặp ngay khó khăn đầu tiên đó là tìm đề tài. Mặc dù mất rất nhiều thời gian suy nghĩ, tìm kiếm nhưng vẫn không thấy được chủ đề phù hợp. Đây lại là công việc cần làm sớm thì mới có đủ quỹ thời gian dành cho thực nghiệm và hoàn thiện đề tài.

Vấn đề trên có thể được giải thích bằng những nguyên nhân sau:

+ Đề tài nhóm quan tâm đã được giải quyết tốt trong thực tế bởi các phương án khoa học khác tối ưu hơn phương án do nhóm đề xuất.

+  Có quá nhiều đề tài để lựa chọn và nhóm không biết mình phù hợp với đề tài nào. Tâm lý “tiếc”, e ngại đề tài mình lựa chọn chưa phải là tốt nhất, đề tài còn lại biết đâu sẽ có hướng phát triển tốt hơn.

+ Đã chọn được đề tài có tính mới nhưng khi bắt tay vào làm thì không có phương án nào khả thi, không tìm được tài liệu tham khảo, hướng giải quyết nào cũng đi vào ngõ cụt.

Tất cả những điều này sẽ đưa chúng ta trở lại vạch xuất phát ban đầu.

Để giải quyết vấn đề này, chúng ta cần:

+ Xác định rõ lĩnh vực mình quan tâm, yêu thích và có năng lực nghiên cứu. Không nhất thiết bạn học ban tự nhiên thì không được phép chọn đề tài xã hội hoặc ngược lại. Thực tế ở trường THPT Chuyên Hạ Long cho thấy: Các bạn lớp chuyên Văn vẫn đảm nhận tốt vai trò của mình trong đề tài về kĩ thuật, Hóa Sinh, ngược lại các bạn chuyên Toán vẫn lựa chọn đề tài KHXH Hành vi để thực hiện và cho kết quả cao trong kì thi KHKT tỉnh, quốc gia.

+ Thu hẹp phạm vi. Chọn 1 hướng đề tài chuyên sâu:

VD: Lĩnh vực Hóa Sinh lại chia thành các lĩnh vực chuyên sâu: Hóa -Sinh phân tích, Hóa-Sinh tổng hợp, Hóa-Sinh Y, … Lĩnh vực KH Trái đất và Môi trường  chia thành: Khí quyển, Khí hậu, Ảnh hưởng của môi trường lên hệ sinh thái; Địa chất; Nước; …

Về các lĩnh vực của đề tài, thầy cô và các bạn HS có thể tham khảo tại https://thuvienphapluat.vn/van-ban/Giao-duc/Thong-tu-06-2024-TT-BGDDT-Quy-che-Cuoc-thi-nghien-cuu-khoa-hoc-quoc-gia-hoc-sinh-trung-hoc-co-so-606878.aspx?anchor=chuong_pl_1

Sau khi đã xác định được lĩnh vực nghiên cứu, hãy tìm đọc các tài liệu, đề tài liên quan tới lĩnh vực đó cả trong và ngoài nước. Đọc càng nhiều, chúng ta càng có hiểu biết sâu hơn, cái nhìn rõ hơn về lĩnh vực mình chọn. Trong quá trình đọc, các ý tưởng mới xung quang đề tài cũng sẽ dần nảy sinh.

Việc tìm người hướng dẫn khoa học cũng rất quan trọng. Kiến thức vốn rất rộng lớn, từ lý thuyết đến thực tiễn lại có một khoảng cách rất dài. Nếu các em HS và thầy cô ở trường chưa đủ điều kiện để thực hiện các thí nghiệm chuyên sâu, hoặc chưa có đủ kiến thức hàn lâm về vấn đề nghiên cứu thì nhóm sẽ rất cần có sự hỗ trợ từ các nhà khoa học tại các trường Đại học, Cao đẳng, các viện nghiên cứu, … Họ sẽ giúp đánh giá bước đầu về tính khả thi, tính mới của đề tài và giúp đỡ nhóm trong quá trình phát triển, hoàn thiện.

Hi vọng rằng với những chia sẻ trên, quý Thầy Cô cùng các bạn HS sẽ sớm định hướng được đề tài mình quan tâm để nghiên cứu và cho ra kết quả tốt như mong đợi!

        Không học sinh nào có thể ngay lập tức trả lời câu hỏi “Em có khả năng làm nghiên cứu khoa học không?” khi mà trong đầu các em chưa có hình dung cụ thể “nghiên cứu khoa học” là gì và người tham gia cần phải làm gì, thậm chí đa phần (kể cả các phụ huynh) sẽ có suy nghĩ rằng việc làm ra một đề tài khoa học chỉ phù hợp với sinh viên đại học hoặc các kĩ sư, các nhà khoa học tại trường CĐ, ĐH, viện nghiên cứu, … Vậy trong trường học, chúng ta cần cung cấp cho các em nhưng hiểu biết gì để các em có đầy đủ thông tin, khơi gợi niềm đam mê, khám phá đối với khoa học, thuyết phục người thân ủng hộ mình tham gia?

      Thực tế, nghiên cứu khoa học không cần chờ đến bậc học cao hơn như đại học hay sau đại học mới khuyến khích. Bản thân những định hướng đổi mới dạy học ở nhà trường phổ thông cũng hướng đến trang bị cho người học nhiều kỹ năng gần với nghiên cứu khoa học hơn như lấy người học làm trung tâm, học thông qua dự án, STEM, … Vì vậy việc tạo cơ hội cho học sinh THCS, THPT tham gia nghiên cứu khoa học là hết sức nên làm và có thể làm ở mức độ ít nhiều.

       Ban đầu, để khơi gợi trí tò mò, hứng thú tìm hiểu, thầy cô giới thiệu cho HS các lớp những thành tích đã đạt được của nhà trường trong các cuộc thi sáng tạo thanh thiếu niên nhi đồng, khoa học kĩ thật cấp trường, cấp cụm, cấp tỉnh, cấp quốc gia, quốc tế khu vực, …. Thầy cô có thể lồng ghép nội dung này vào bài dạy hoặc các tiết sinh hoạt, hoạt động trải nghiệm, đi kèm lời giới thiệu là các hình ảnh, bài báo (có thể lấy sẵn từ trang web này), ... Đó chính là minh chứng rõ nét, gần gũi cho thấy độ tuổi của các em hoàn toàn có thể nghiên cứu khoa học mang lại những thành tích cao.

Sau khi các em đã được khích lệ tinh thần mà đăng kí tham gia, thầy cô hãy đưa các em tiếp cận sâu hơn với các đề tài thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau mà các HS khóa trước đã làm. Đưa cho các em phân tích ưu, nhược điểm của những đề tài này. Ở đây, thầy cô không chỉ đưa ra các đề tài đạt thành tích cao mà còn đưa ra cả các ý tưởng chưa hoàn thiện để HS phân tích được ưu, nhược điểm, từ đó góp phần cho các em hình dung, định hướng đề tài tương lai của mình. Các em sẽ thấy được, nếu có đam mê tìm hiểu, khám phá thì ngay cả HS khối xã hội vẫn có thể làm tốt một đề tài kĩ thuật, công nghệ thông tin và ngược lại, các bạn khối tự nhiên vẫn đảm nhận đề tài KHXH hành vi một cách xuất sắc như thường.

       Yếu tố quan trọng nhất với nghiên cứu khoa học kể cả ở mức độ HS trung học là sự đầu tư bài bản, là bản lĩnh, trách nhiệm cao trong mọi việc. Ngay từ đầu, thầy cô hãy quán triệt với HS của mình về tinh thần học tập và làm việc để các em chủ động đưa ra thời gian biểu hợp lý cho việc học tập và triển khai đề tài. Sẽ không có công việc nào được làm thay, làm hộ mà chỉ có sự hỗ trợ về kiến thức, phương tiện, máy móc khi cần. Không có đề tài nào thật nhàn hạ mà lại cho kết quả rực rỡ như mong muốn. Thậm chí với khoa học, chúng ta phải chấp nhận cả những thất bại trong thực nghiệm, những kết quả trái với giả thiết đặt ra.

       Thầy cô hãy là người đặt nền móng, khơi gợi niềm say mê, định hướng cho các em những bước đi ban đầu, hỗ trợ các em khi cần và để các em tự do sáng tạo, chủ động làm việc, chịu trách nhiệm với đề tài của mình. Chỉ cần như vậy thì dù là những đề tài nhỏ nhưng đã mang lại thành công lớn về mặt giáo dục HS, giúp các em trưởng thành hơn trong tương lai.

       Bài viết là những trải nghiệm qua quá trình làm việc với rất nhiều nhóm HS thi KHKT các cấp. Rất mong sẽ là những thông tin hữu ích cho thầy cô và cả các bạn HS khi đến với trang web này!

   Trong bối cảnh cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0 và chiến lược chuyển đổi số quốc gia, việc phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao trong các lĩnh vực Khoa học, Công nghệ, Kỹ thuật và Toán học (STEM) đã trở thành một yêu cầu cấp thiết. Mặc dù Nhà nước và ngành giáo dục đã có nhiều chính sách thúc đẩy, thực tiễn triển khai giáo dục STEM và hoạt động Nghiên cứu Khoa học Kỹ thuật (NCKH) tại các trường phổ thông vẫn đối mặt với nhiều thách thức mang tính hệ thống.

Thực trạng cho thấy  khi tiềm năng sáng tạo của học sinh, đặc biệt tại các trường trọng điểm như THPT Chuyên Hạ Long là rất lớn. Các nguồn học liệu STEM, hướng dẫn NCKH và kinh nghiệm thực tiễn bị phân mảnh trên nhiều nền tảng, thiếu một hệ thống tập trung, chuẩn hóa và dễ tiếp cận. Đa số các trường học còn thiếu thốn về cơ sở vật chất, phòng thí nghiệm, gây khó khăn cho việc thực hành, đặc biệt với các thí nghiệm phức tạp hoặc có yếu tố nguy hiểm. Điều này dẫn đến hệ quả là phần lớn học sinh chưa được trang bị kỹ năng NCKH bài bản, trong khi giáo viên cũng gặp khó khăn trong việc hướng dẫn các dự án liên môn. Hơn nữa, sự thiếu vụt một không gian cộng đồng để trao đổi, hợp tác và học hỏi kinh nghiệm đã tạo ra sự đơn độc trong quá trình nghiên cứu của cả thầy và trò.